2016 թ. մարտի 15-ին լրացաւ Սողոմոն Թեհլերեանի ձեռամբ, 1921 թ. մարտի 15-ին Բեռլինում յեղափոխական մահապատժի ենթարկուած, Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչ Թալեաթ Փաշայի սպանութեան 95-ամեակը։
Հայաստանեան որոշ լրատուամիջոցներ՝ հեռուստաընկերութիւններ թէ կայքէջեր, անդրադարձան այս իրադարձութեանը։ Սակայն այս պարագայում եւս, ինչպէս շատ ու շատ այլ պարագաներում, նկատւում է գիտակցուած կամ չգիտակցուած, միտումնաւոր կամ պատահական ապատեղեկատւութիւն, որը խեղաթիւրում է իրականութիւնը եւ հանրութեանը, յատկապէս նոր սերնդին այլ պատգամ փոխանցում։ Գրելով «այս պարագայում, ինչպէս շատ ու շատ այլ պարագաներում»՝ նկատի ունենք այն դեպքերը, երբ խօսքը վերաբերում է մանաւանդ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեանը։
Դրանցից առանձնացնենք երկուսը։
Առաջին։ Թալեաթ Փաշայի սպանութիւնն այնպէս է ներկայացւում, որ կարծես մի հայ երիտասարդ՝ Սողոմոն Թեհլերեան անունով, մի օր որոշում է մահապատժի ենթարկել Թալեաթին, ուստի գնում է Բեռլին, տուն վարձում Թալեաթի տան դիմաց, եւ մի օր էլ, երբ Թալեաթը տնից դուրս է գալիս, նա էլ իր տնից է դուրս գալիս ու ատրճանակով կրակում ու սպանում նրան։ Վերջ։ Այսքան պարզ ու այսքան հեշտ։ Ոչ մի խօսք Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան մասին, ոչ մի խօսք «Նեմեսիս» գործողութեան մասին, ոչ մի խօսք կազմակերպական հսկայածաւալ աշխատանքի մասին։
Երկրորդ։ Նման պարզ կերպով ներկայացնելով Թալեաթի սպանութիւնը՝ հարցազրոյց է արւում «ԱՍԱԼԱ-ի նախկին անդամի» հետ։ Պատկերացնու՞մ էք, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան մասին որեւէ խօսք չկայ, նոյնիսկ «Նեմեսիս» անունը չի յիշւում, բայց Թալեաթի սպանութեան կապակցութեամբ հարցազրոյց է արւում «ԱՍԱԼԱ-ի նախկին անդամի» հետ։ Այս մէկն ինչպէ՞ս մեկնաբանենք։ Վերագրե՞նք լրագրողի անտեղեակութեանը։ Ենթադրենք՝ այդպէս է. լրագրողն անտեղեակ է եւ ջանք չի թափել երկու էջ կարդալ այն մասին, ինչի մասին հաղորդում է պատրաստում, իսկ լրատուամիջոցի խմբագի՞րը։ Այս ամբողջի մէջ միտու՞մ տեսնենք, թէ՞ պատահականութիւն, գիտակցաբա՞ր է արւու՞մ, թէ՞ անգիտակցաբար։ Ի՞նչ կապ ունի «Նեմեսիս» գործողութիւնը ԱՍԱԼԱ-ի հետ։
Հասկանալի է, որ ՀՅ Դաշնակցութեան անուան արծարծումն ու հոլովումը որոշ շրջանակների դուր չի գալիս։ Մանաւանդ այն պարագաներում, երբ ազգը հպարտութեամբ յիշում է իր դաշնակցական զաւակներին։ Սակայն սխրանքի հաւասար գործողութիւնը ներկայացնել պարզունակ կերպով, ասել ճշմարտութեան միայն այն բաժինը, որ այդ շրջանակներին է դուր գալիս, իրար հետ կապ չունեցող երեւոյթները փորձել մի կերպ իրար սոսնձել, առնուազն անխղճութիւն է, եթէ ոչ աւելին։
Յամենայնդէպս, ինչքան էլ փորձ արուի գիտակցաբար կամ անգիակցաբար խեղաթիւրել փաստերը՝ ճշմարտութիւնը դրանից չի փոխւում։
Օսմանեան կայսրութեան երբեմնի ներքին գործերի նախարար եւ մեծ վեզիր Թալեաթի, եւ ոչ միայն նրա, այլ «Թեշքիլաթը մահսուսա» կազմակերպութեան հիմնադիր Բեհաէդդին Շաքիրի, Օսմանեան կայսրութեան երբեմնի մեծ վեզիր Սայիդ Հալիմի, Թուրքիայի ռազմածովային ուժերի նախկին նախարար Ջեմալ Փաշայի եւ Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր այլ կազմակերպիչների յեղափոխական մահապատիժն իրականացուել է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան որոշումով ու կազմակերպմամբ, իսկ գործողութիւնը կոչուել է «Նեմեսիս»՝ հին յունական վրէժխնդրութեան աստուածահու անունով։
Դա այդպէս է՝ ուզենք, թէ չուզենք։
Սարգիս Մկրտչեան
